Maidir leis an UNCRPD
Is conradh idirnáisiúnta um chearta an duine é Coinbhinsiún na Náisiún Aontaithe um Chearta Daoine faoi Mhíchumas (UNCRPD), atá ann chun taitneamh iomlán agus comhionann cearta daonna agus saoirsí bunúsacha uile gach duine faoi mhíchumas a chur chun cinn, a chosaint agus a chinntiú. Glacadh é an 13 Nollaig 2006 ag Ceanncheathrú na Náisiún Aontaithe i Nua-Eabhrac, agus osclaíodh é lena shíniú an 30 Márta 2007.
Cuireann an Coinbhinsiún prionsabail bunaithe ar chearta an duine i bhfeidhm ó Dhearbhú na NA ar Chearta an Duine maidir le staid daoine faoi mhíchumas. Clúdaíonn sé cearta sibhialta agus polaitiúla chun cóir chomhionann agus saoirse ó idirdhealú, agus cearta sóisialta agus eacnamaíocha i réimsí amhail oideachas, cúram sláinte, fostaíocht agus iompar. Ó mhí na Nollag 2021, tá an Coinbhinsiún daingnithe ag 184 páirtí (183 Stát agus an tAontas Eorpach). Déanann an Coiste um Chearta Daoine faoi Mhíchumas monatóireacht ar an gCoinbhinsiún a bhfuil treoirlínte socraithe ag Comhdhálacha bliantúla de Stáit is Páirtithe sa CRPD ó 2008 i leith.
Shínigh Rialtas na hÉireann an Coinbhinsiún in 2007, agus dhaingnigh sé é i Márta 2018.
Eisíodh Tuarascáil Stáit tosaigh na hÉireann faoin UNCRPD chuig an gCoiste um Chearta Daoine faoi Mhíchumas i mí na Samhna 2021.
Airteagail UNCRPD
Tá 50 Airteagal san UNCRPD. Seachas forálacha maidir le sainmhínithe, prionsabail agus próisis, tá 26 Airteagal sa Choinbhinsiún a chlúdaíonn gach réimse den saol, ó Shláinte, Oideachas agus Fostaíocht go hAitheantas Comhionann os comhair an Dlí, Saoirse ó Dhúshaothrú, Foréigean agus Drochúsáid, agus Inrochtaineacht.
Cuireann an Coinbhinsiún peirspictíochtaí trasnaithe ar fáil freisin, maidir le mná faoi mhíchumas agus leanaí faoi mhíchumas.
Tá sraith páipéir dhomhain forbartha againn ar Airteagail aonair UNCRPD. Sonraíonn na páipéir seo na príomhshonraí atá ar fáil a bhaineann le hAirteagail ar leith agus tugann siad forbhreathnú ar na príomhbheartais, cláir, seirbhísí, tacaíochtaí agus sonraí atá ann i gcomhthéacs na hÉireann.
Is iad na hAirteagail atá críochnaithe go dtí seo ná:
- Airteagal 6: Mná faoi mhíchumas
- Airteagal 7: Leanaí faoi mhíchumas
- Airteagal 8: Ardú feasachta
- Airteagal 13: Rochtain ar Cheartas
- Airteagal 16: Saoirse ó dhúshaothrú, ó fhoréigean agus ó mhí-úsáid
- Airteagal 19; Maireachtáil go Neamhspleách agus a bheith san áireamh sa phobal
- Airteagal 21: An ceart chun saoirse tuairimí a nochtadh, agus chun rochtain ar fhaisnéis
- Airteagal 24: Oideachas
- Airteagal 25: Sláinte
- Airteagal 27: Fostaíocht agus obair
- Airteagal 28: Caighdeán leordhóthanach maireachtála agus cosaint shóisialta
- Airteagal 29: Rannpháirtíocht sa saol polaitiúil agus poiblí
- Airteagal 31: Staitistic agus bailiú sonraí
Tá tuilleadh páipéir athbhreithnithe ar Airteagail á bhforbairt.
Meicníochtaí Tuairiscithe
Tar éis daingniú an Choinbhinsiúin, ní mór do Stát is Páirtí Tuarascáil tosaigh a chur faoi bhráid an Choiste um Chearta Daoine faoi Mhíchumas laistigh de dhá bhliain. Féadfaidh an Coiste freagra a thabhairt le Liosta Saincheisteanna bunaithe ar an Tuarascáil Stáit. Áirítear leis an gcéim dheireanach den timthriall tuairiscithe idirphlé idirghníomhach idir an Coiste agus toscaireacht a dhéanann ionadaíocht thar ceann an Stáit is Páirtí. Mar chríoch leis sin tá tuarascáil ón gCoiste dar teideal ‘Concluding Observations’. Déantar an timthriall seo arís gach ceithre bliana.
Éilíonn Airteagal 33 den UNCRPD go mbunófar meicníocht neamhspleách chun faireachán a dhéanamh ar dhul chun cinn an Rialtais maidir lena dhlíthe, a bheartais agus a sheirbhísí riachtanacha a fheabhsú chun a chinntiú go bhfuil na cearta daonna céanna ag daoine faoi mhíchumas agus atá ag gach duine eile. Is é Coimisiún na hÉireann um Chearta an Duine agus Comhionannas (IHREC) an mheicníocht monatóireachta neamhspleách don Choinbhinsiún in Éirinn.
Faoin Acht um Chinnteoireacht Chuidithe (Acmhainn) (Leasú), beidh sé de dhualgas ar an Údarás Náisiúnta Míchumais faisnéis agus staitisticí a sholáthar don IHREC chun cabhrú leis a ról monatóireachta a chomhlíonadh.
An Prótacal Roghnach a ghabhann leis an UNCRPD
Taobh-chomhaontú le Coinbhinsiún na NA um Chearta Daoine faoi Mhíchumas is ea an Prótacal Roghnach a ghabhann leis an UNCRPD. Glacadh é an 13 Nollaig 2006, agus tháinig sé i bhfeidhm ag an am céanna lena mháthairChoinbhinsiún an 3 Bealtaine 2008. Ó Nollaig 2021, tá 94 sínitheoir agus 100 páirtí stáit aige.
Bunaítear leis an bPrótacal Roghnach meicníocht gearán aonair don UNCRDP. Comhaontaíonn Stáit is Páirtithe a dhaingníonn an Prótacal Roghnach aitheantas a thabhairt d’inniúlacht an Choiste um Chearta Daoine faoi Mhíchumas chun gearáin ó dhaoine aonair nó ó ghrúpaí a éilíonn a gcearta faoin gCoinbhinsiún a bhreithniú gur sáraíodh iad. Is féidir leis an gCoiste faisnéis a iarraidh ó pháirtí agus moltaí a thabhairt dó. Ina theannta sin, féadfaidh Stáit is Páirtithe cead a thabhairt don Choiste “sáruithe tromchúiseacha nó córasacha” ar an gCoinbhinsiún a imscrúdú, tuairisciú a dhéanamh orthu agus moltaí a dhéanamh ina leith. Féadfaidh Stáit is Páirtithe tarraingt siar as an oibleagáid dheireanach sin ar shíniú nó ar dhaingniú.
Ó Lúnasa 2022, níl an Prótacal Roghnach don UNCRPD daingnithe ag Éirinn go fóill.